سخن گفتن با اشباح تاریخ – مهام میقانی

 

جرم­شناسی تاریخ ِمعاصر

یا

تاریخ چگونه می­تواند به درام تبدیل شود

 

این کارگاه از کجا شکل گرفته است؟

در تابستان سال 87 وقتی این پیشنهاد را پذیرفتم که برای رادیو فرهنگ یک نمایش سریالی درباره ابن موفق هروی داروساز شهیر ایرانی بنویسم، برای اولین بار با تاریخ به عنوان بستر داستان پردازیِ دراماتیک مواجه شدم. از زمانی که به یاد می آورم به تاریخ علاقه داشته ام اما نوشتن یک نمایشنامه­ ی تاریخی کاری بود که گمان می­کردم باید پس از سالها تجربه در نوشتن سراغ آن بروم. اما در نهایت آن نمایشنامه را –البته با کیفیت نازل- نوشتم و پس از آن دست کم بیست و پنج موقعیت و شخصیت تاریخی کشورمان را برای نوشتن سریال، نمایشنامه صحنه­ ای و رادیویی انتخاب کردم. در طول این دوازده سال بارها با کاراکترها و مقاطعی تاریخی مواجه شدم که پشت شخصیت­های نامدار و حوادث حساس تاریخی پنهان شده بودند. اشخاص و رخدادهایی که اگر ترازوی جذابیت دراماتیک یا همان پستی و بلندی­های داستانی معیار سنجش جذابیتشان باشد، نه تنها چیزی کم نم ی­آوردند بلکه به سبب مغفول و محذوف ماندنشان از جذابیت رازآلودی نیز برخوردار بودند. اما در کشور ما فقط شخصیت­های مطرود ِتاریخی نیستند که در آثار دراماتیک­مان به درستی بازتاب نیافته ­اند، به هر دلیل حتی شناخته شده­ ترین فیگورهای تاریخی معمولاً یا با اغراق بازنمایی می­شوند و یا با جانب­داری ِسخت­سرانه یا ساده دلانه­ای که نه تنها چیزی از تاریخ باقی نمی­گذارد بلکه حتی سبب می­شود اصول نگارش یک متن دراماتیک نیز در آنها رعایت نشود، به جهان زندگان فراخوانده می­شوند. بر کسی پوشیده نیست که فلات ایران تاریخ طویلی دارد اما برای محدود کردن بازه ­ی تمرکز این کارگاه در راه ارائه­ ی یک تجربه دقیق­تر، از دوازدهم اردیبهشت 1275 یعنی لجظه­ای که تپانچه­ی میرزا رضا کرمانی  به سوی ناصرالدین شاه نشانه رفت آغاز می­کنیم. قصد تحلیل مقاطع تاریخی­ ای که سرنوشت کشورمان را تغییر داده­ اند نداریم اما کشته شدن سلطان صاحبقران دوران تازه ­ای را در کشور باعث شد که نتیجه­ اش امضای فرمان مشروطه توسط فرزند او مظفرالدین شاه در سیزدهم مرداد 1285 بود. ما قصد داریم از بهار 1275، تا زمستان 1332 هفت مقطع تاریخی را که شامل تمرکز بر چهارده شخصیت سیاسی و فرهنگی می­شود برای بازیافت پتانسیل­های نمایشی آنها مورد مطالعه قرار دهیم و از این طریق بیاموزیم که برخورد با تاریخ از جانب نویسنده به چه اَشکالی در طول تاریخ درام ِتاریخی وجود داشته است. پس باید بدانیم «داکیودراما» به چه دسته­ هایی در سینما و تئاتر – و در مواردی در نمایشنامه رادیویی- تقسیم می­شود.  تفاوت میان اثر دراماتیکی که در بستری تاریخی به خیالپردازی می­پردازد با آثار «مستندنمایانه» و درام­های تاریخی ِمطلق چیست. در این راه از سینمای کشورمان و چند نمونه غیر ایرانی کمک می­گیریم. بار دیگر باید اشاره کنیم که وقتی پای تاریخ در درام ِایرانی باز می­شود، تحریف، سایه­ ی تاریک خود را بی­درنگ آشکار می­کند. سایه­ ی فراخی که مربوط به چهل سال و پنجاه سال اخیر نیست و قدمتی بازگشته به آغاز هنرهای دراماتیک کشورمان دارد. پس در این شرایط یک نویسنده ­ی تاریخی­ نویس چگونه می­تواند وفادار به تاریخ باشد در حالی که نه می­خواهد – و نباید- خدمتگزار آن و نه خائن به آن باشد؟

 

این کارگاه بر چه اصولی بنا نهاده شده؟

«پلوتارک» تاریخ­نگار ِیونانی در اولین سده­ی میلادی دست به کاری زد که پیش از او در علم تاریخ وجود خارجی نداشت. او شخصیت­های سرشناس یونان باستان را با نام­داران ِتمدن روم مقایسه کرد. بیست و سه شخصیت تاریخ سازِ یونانی با بیست و سه قهرمان پرآوازه­ رومی در دسته­ های دو تایی به زبان درآمدند تا بیش از پانزده قرن بعد «شکسپیر» با خواندن کتاب جادویی «پلوتارک» یعنی «سرگذشت­های موازی» تعدادی از بزرگترین تراژدی­ها و تراژدی-کمدی­های تاریخ جهان را خلق کند. به این ترتیب «پلوتارک» اولین تاریخ­نگار/فیلسوف/هنرمندی بود که با حفظ مستندات تاریخی وجوه دراماتیک به زندگی ِگذشتگان بخشید. او تنها به ذکر فتوحات رسمی و اقدامات ِثبت شده­ی آنها در دل تاریخ بسنده نکرد و پای زندگی شخصی، عشق، امیدها و آرزوهای آنها را در دل ِخشکیده­ی تاریخ وسط کشید و کیست که انکار کند وقتی سر و کله­ی عشق پیدا می­شود، «دراما» از پس آن ظهور نمی­کند؟ او ژولیوس سزار را با الکساندر کبیر مقایسه کرد و پس از آن بیست و دو زوج تطبیقی ِدیگر به تاریخ هدیه داد. اکنون ما قصد داریم با گزینش هفت زوج ِتطبیقی در دل تاریخ معاصر کشور، شرح اختلافات، هم­سویی­ها و عقاید ضد و نقیض آنان را دستمایه نوشتن فیلمنامه و نمایش­نامه قرار دهیم. در این راه از معروف­ترین نمادهای تاریخ معاصر تا جاسوسان ِنقاب دار، منفورین ِدر سایه، قهرمانان ِفروخفته و کارچاق کن­هایی که خلاف اسمشان گاهی مهترین تاثیرها در وقایع دوران خود را داشته اند بهره می­گیریم. نام داران ِتاریخ معاصر را که همه می­شناسند اما اشخاص کمتر نام برده­ای مثل «ممتازالدوله» که در زمان به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه رئیس مجلس بود و تاچار به اروپا گریخت، احضار می­کنیم تا روند مبارزه­ی مغفول مانده­ی او کیلومترها دور از کشور، دستمایه ای شود برای متن دراماتیک. «اردشیر ریپورتر» و پسرش «شاپور ریپورتر» دو جاسوس ِفراموش شده را فرامی­خوانیم تا نخست در شغل غیررسمی آنان تشکیک کنیم و سپس ویژگی­های داستانی زندگی­شان را استخراج کنیم. «میرزاملکم خان» ِ منورالفکر، «کمال­الوزاره»ی نمایشنامه نویس و «میرزا آقا تبریزی» ِپیشتاز را با احترام ندا می­دهیم تا به «آیروم»، «تیمورتاش» و «داور» بپیوندند. «صدیقه دولت آبادی»، «آقا حسین قلی»، «پزشک احمدی» و چند نفر دیگر که فعلاً نام­شان را محفوظ می­داریم تا به موقع به سخن درآیند دستمایه­ ی مطالعه تطبیقی ِتاریخی در راه دریافت فراز و نشیب­های پرجاذبه­ ی زندگی­هاشان قرار می­دهیم. اما همزمان باید دست کم چهار اسلوب ِنگارش ِدراماتیک را که بیشترین همخوانی با درام تاریخی را دارند بررسی کنیم.

 

 

 

شرح درس:

جلسه­ ی اول:

از دوازدهم اردیبهشت 1275: کشته شدن ناصرالدین­شاه

تا دوم تیر 1285: به توپ بسته شدن مجلس توسط محمدعلی شاه

که به میانجی آن ساختار کلاسیک پنج پرده­ ای در تئاتر و سه پرده­ ای در سینما بررسی می­شود. سپس دو فیگور تاریخی مغفول نیز مورد بررسی قرار می­گیرد.

جلسه دوم:

از دوم تیر 1285: به توپ بسته شدن مجلس

تا سوم تیر 1299. کودتای رضاخان و سید ضیا

که به میانجی آن تئوری رمان جنایی کلاسیک از منظر «بری فارشاو» Barry Forshaw مرور می­شود. همچنین سه کاراکتر تاریخی کمتر شناخته شده نیز معرفی و تحلیل می­شوند.

جلسه سوم:

از 1296 آغاز قحطی و شیوع آنفلانزای اسپانیایی

تا 1299 پایان قحطی و آغاز دوران جدید

که به میانجی آن تئوری سفر قهرمان و اسلوب زیر ژانر «مخمصه» با تمرکز بر زندگی دو نمایشنامه نویس ِ متقدم ایرانی مورد بررسی قرار می­گیرد.

جلسه چهارم:

از  سوم اسفند 1299

تا بیستم بهمن 1315 خودکشی علی اکبر داور

که طی آن آن تئوری درام جرم «مائوریتزیو آسکاری» Maurizio Ascari مورد بررسی قرار می­گیرد و زندگی سه جاسوس بزرگ تاریخ معاصر و دو شخصیت ِکمتر آشنا، تحلیل می­شود.

جلسه پنجم:

از بیستم بهمن 1315 خودکشی علی اکبر داور

تا بیستم اسفند 1324 ترور احمد کسروی

که در طول آن چهار سیاق ِاصلی درام تاریخی و نسبت آنها با مستندات تاریخی بررسی می­شود. جنبش زنان ترقی خواه ایران معرفی و تحلیل می­شود و بر زندگی یک شخصیت کمتر شناخته شده­ی تاریخی تمرکز می­کنیم.

 

جلسه ششم:

از بیستم اسفند 1324 ترور احمد کسروی

تا پانزدهم بهمن 1327 و ترور نافرجام شاه

که به میانجی آن زمینه های قدرت گیری حزب توده در سالهای پس از خروج رضا شاه از ایران را به همراه رشد روزنامه نگاری نوین و کشته شدن محمد مسعود در بهمن ماه 1326 را در جریان بررسی زیرژانر درام «توطئه» مورد توجه قرار می­دهیم.

 

جلسه هفتم:

از پانزدهم بهمن 1327 و ترور نافرجام شاه

تا شهریور 1331 زمان احتمالی خروج عبدالحسین نوشین از کشور

که به میانجی آن ماجرای بزرگترین فرار از زندان تاریخ کشورمان بدون شکلیک گلوله را تحلیل می­کنیم. سپس به بررسی گروه­های تئاتری دوران می­پردازیم و همچنین جریان مرگ رضا جرجانی در گالری آپادانا را مطالعه می­کنیم. همچنین رشد تاثیر محمد مصدق، تبعات ترور رزم­آرا و بررسی روند زندگی دکتر فاطمی را با معرفی و آنالیز اسلوب زیرژانر «زندگی مخفی» و «فرار از زندان» همراه می­کنیم.

 

 

جلسه پایانی:

از شهریور 1331 زمان احتمالی خروج عبدالحسین نوشین از کشور

تا بیست و چهارم اسفند 1332

که در آن به بازخوانی حوادث منتهی به کودتای مرداد ماه و وقایع پس از آن می­پردازیم. زیرژانر «درام دادگاهی» را بررسی می­کنیم و اشاره ای خواهیم داشت به آغاز راه اولین هنرمندان هنرهای تجسمی مدرن در ایران و از طریق آن به زندگی هنرمندان و روزنامه­نگارانی می­پردازیم که زیر سایه حوادث مربوط به کودتا کمتر شناخته شده­اند.

 

نمایش فیلم­های ایرانی:

ناصرالدین شاه آکتور سینما. 1370. محسن مخملباف. مدت زمان فیلم 92 دقیقه

سفر سنگ. 1356. مسعود کیمیایی. مدت زمان فیلم 114 دقیقه

بن بست. 1357. پرویز صیاد. مدت زمان فیلم 95 دقیقه

تنگسیر. 1352. امیر نادری. مدت زمان فیلم 112 دقیقه

در مسیر تندباد. مسعود جعفری جوزانی. 1367. مدت زمان فیلم 104 دقیقه

 

نمایش فیلم­های خارجی:

کارل مارکس جوان. رائول پِک. 2017. مدت زمان فیلم 118 دقیقه

نبرد الجزایر. جیلو پونته کوروو. 1966. مدت زمان فیلم 120 دقیقه

زندگی دیگران. فلوریان هنکل فون دونرسمارک. 2006.  مدت زمان فیلم 137 دقیقه

لنین در اکتبر. میخائیل رام و دیمیتری واسیلِف. 1937. مدت زمان فیلم 108 دقیقه

بازجویی. رایزارد بوگاجسکی. 1989. مدت زمان فیلم 118 دقیقه

کانال. آندره وایدا. 1956. مدت زمان فیلم 94 دقیقه