بدن ایدئولوژیک در ادبیات نمایشی ایران

بدن ایدئولوژیک:

تئاتر و نمایشنامه‌نویسی به عنوانِ پدیده‌های نوینی به ایران وارد شدند تا بتوانند فرآیند مدرن شدن ایران را تسهیل و ایرانیان را با حقوق جدید انسانی و عالمِ جدید غرب (مدرنیته) آشنا کنند.

در تضاد با این رویکرد آغازین، پس از انقلاب مشروطه و مدرنیزاسیون رضاشاه، گروهی از روشنفکران و هنرمندان – متأثر از افکار روشنفکرانِ غربی منتقدِ مدرنیته – در مخالفت با بسط یافتنِ ارزش‌های غربی، از شرق‌گرایی دفاع کردند و ضد غرب‌گرایی شدند. تئاتر، و به زبانی دقیق‌تر نمایشنامه‌نویسی، که در ابتدای ورودش به ایران به جهتِ متمدن ساختن و غربی کردنِ مردم ایران تعریف می‌شد، از دهه‌ی 40 به این‌سو حاملِ اندیشه‌های ضد غربی و دفاع از هویت شرقی شد.

یکی از گفتمان‌هایی که در ایجاد این تضاد بنیادین، در میانِ نمایشنامه‌نویسان تأثیر بسزایی گذاشت، گفتمانِ شرق‌شناسی و به‌ویژه “شرق‌شناسی وارونه” بود؛ شرق‌شناسی وارونه، برخلاف شرق‌شناسی که شرق را از چشم‌انداز غربیان تعریف می‌کند، می‌خواهد که شرقیان خویشتن خویش را تعریف کنند و غرب را ذاتاً متفاوت و در تضاد با ارزش‌های اصیل و حقیقی شرق صورت‌بندی و در برابر بسط و سیطره‌ی مدرنیته، از شرق اصیل حفاظت کند.

متأثر از این رویکرد، از دهه‌ی 1340 خورشیدی، نمایشنامه‌هایی پدید می‌آیند که نمایانگر ارزش‌های شرقی در برابر غربی هستند و آن ارزش‌های را از طریق “کلام، اعمال و اشیاء” آشکار می‌کنند.

با تسلط شرق‌گرایی بر اندیشه‌ی نمایشنامه نویسان، حتی تصویری که از بدن شخصیت‌ها در ادبیات نمایشی ایران ارائه می‌شود، از این رویکرد مستثنا نمی‌شود و بدنِ شخصیت‌ها ارزشی ایدئولوژیک، بر مبنای شرق‌شناسی وارونه، به خود می‌گیرد.

بر این مبنا و با توجه به رویکرد فوق، فرضیه‌ی من این است که متأثر از گفتمان شرق‌شناسی وارونه، ادبیات نمایشی ایران نیز وارد جدال ایدئولوژیک میانِ شرق و غرب شد و در اندیشه‌ی حاکم بر آثار نیز تأثیرگذاشت و نمود یافت.

این نمودها نه‌تنها در زبان و ایده‌های موجود در اثر بلکه در تصویر و توصیفاتی که نمایشنامه نویسان از بدنِ شخصیت‌ها ارائه می‌کنند و نشانه‌هایی که شخصیت‌ها بر بدنِ خود دارند و حمل می‌کنند، مشاهده می‌شود و قابل‌ تحلیل است. توجه و تمرکز بر بدنِ ایدئولوژیک در ادبیات نمایشی ایران نه‌ تنها آشکارکننده‌ی وجه ایدئولوژیک نمایشنامه است بلکه معمولاً در پژوهش‌های صورت گرفته بر نمایشنامه‌نویسی ایران، اغلب بر روی زبان، روایت و شخصیت‌پردازی تمرکز می‌شود و توجه به بازنمایی بدن، که درواقع نخستین پدیداری است که انسان از طریق آن عالم و جهانِ خارج را ادراک و به‌واسطه‌ی آن اندیشه و افکار خود را بیان می‌کند، مورد غفلت قرار می‌گیرد.

عرفان ناظر